海南扶持12个重点产业 互联网产业2020年规模超千亿元
| ||||
| ||||
| Paytagt we iň uly ??her: Atina | ||||
| Resmi diller: Grek dili | ||||
Meydany
| ||||
Ilaty
| ||||
JI?
|
Yunanystan ya-da Gresiya (grek?e: Ελλ?δα [e?laea]), resmi taydan Ellin respublikasy (grek?e: Ελληνικ? Δημοκρατ?α, Ellīnik? Dīmokratía) Günorta Yewropada yerle?y?n yurt. Paytagty we iň uly ??heri Afiny, ikinji uly ??heri bolsa Saloniki, Merkezi Makedoniya sebitiniň umumy paytagty. 2011-nji yylyň ilat yazuwyna g?r?, Gresiyanyň ilaty takmynan 11 million adam.
Gresiya demirgazyk-günbatarda Albaniya, Demirgazyk Makedoniya we Bolgariya, gündogarda Türkiye bilen gury yer serhetlerini payla?yar. Yurt günbatarda Ion deňzi, günortada Ortayer deňzi we gündogarda Egey deňzi bilen gur?alandyr. Gresiyada Krit, Dodekan, Siklad we Ion adalary yaly k?p sanly ada bar.
Gresiyanyň meydany daglyk, meydanynyň takmynan 80% -i daglardan ybarat. Iň beyik depesi 2917 metr bolan Olimp dagydyr. Gresiyanyň bay taryhy bar we filosofiya, edebiyata, sungata we syyasata ep-esli t?sirini g?z ?ňünde tutup, Günbatar siwilizasiyasynyň b??ligi diyily?r.
Yurt ajayyp land?aftlary, gadymy harabalyklary we medeni mirasy bilen tanalyar. Yssy we gurak tomus, yssy we yagy?ly gy?lar bilen Ortayer deňziniň howasy bar. Gresiya Yewropa Bilele?iginiň we Birle?en Milletler Guramasynyň agzasy.
H?zirki zaman Gresiya, k?kleri bilen, Günbatar siwilizasiyasynyň b??ligi hasaplanyan Gadymy Gresiyanyň siwilizasiyasyndan ba?layar. Demokratiya, Gündogar pelsepesi, Olimpiya oyunlary, Gündogar edebiyaty we pelsepesi, Olimpiya oyunlary, Gündogar edebiyaty we taryhy, ??her meyilnamasy, esasy ylmy we matematiki y?relgeler we gadymy teatr go?antlary bilen tanalyar. Bu medeni miras, UNESCO-nyň Bütindüny? mirasynyň sanawynda yerle?y?n 17 yadyg?rligiň üsti bilen g?rnükli g?rkezily?r we bu g?rkeziji boyun?a Gresiya düny?de 13-nji we Yewropada 7-nji boldy.
H?zirki Gresiya 1830-njy yylda Gresiyanyň Gara?syzlyk s?we?inden soň d?redilip, Yewropa güy?leriniň k?megi bilen yurt Osmanly dolandyry?yndan ayrylyp, Gresiyanyň dolandyry?y astynda gara?syz konstitusion monarhiya ?wrüldi. 1981-nji yylda Yewropa Bilele?iginiň agzasy bolan Gresiya, 2001-nji yyldan b?ri ozewro zonasynyň agzasy. NATO-nyň agzasy we Ortayer deňzi ü?in bilele?igiň esaslandyryjy agzasy. Gresiya yokary durmu? derejesi we bay medeni mirasy bilen ykdysady we durmu? taydan ?sü? gazandy. Bütindüny? bankynyň 2010-njy yyldaky maglumatlaryna g?r?, durmu? derejesi boyun?a Gresiya düny?de 21-nji yerde duryar.
Etimologiya
[düzet | ?e?m?ni düzet]Yurduň adynyň etimologiyasy Ki?i Aziya ü?in gadymy grek ady Ionia, ?eyle hem Egey deňziniň günbatar b?legi we goň?y adalary ?z i?ine alyar. Hunlar ?z yurduna Hellas (ya-da Ellada) diydiler, bu bolsa 'Ellinleriň yurdy' diymekdir. Bu kesgitlem?niň k?kleri grekleriň medeni giňeli? d?wründe (takmynan 8-6-njy asyrlar) yüze ?ykypdyr. Gresiyanyň d?p-dessuryna g?r?, ol Deukalionyň ogly gahryman Helleniň neslinden.
Rimliler gadymy grekleri 'Graeci' diyip atlandyrypdyrlar. Ilkiba?da bu at diňe Italiyanyň demirgazygyndaky yerli halka degi?lidigine garamazdan, soňra gadymy grekleriň nesilleriniň ya?ayan Yewropasynyň k?bir yerlerinde giňden ulanylypdyr. Gresiya latyn dilinde Graecia, fransuz dilinde Gres, iňlis dilinde Greece, nemes dilinde Griechenland we rus dilinde Греция (Gretsiya) diyily?r.
Taryh
[düzet | ?e?m?ni düzet]Be?ň 3-nji asyr
[düzet | ?e?m?ni düzet]
Balkanlardaky iň gadymy ilatly yerler takmynan 270,000 yyl ozal ba?layar. Bular Demirgazyk Gresiyanyň Makedoniya sebitind?ki Petrana gowagynda tapyldy. Miladydan ?ňki 7-nji müňyyllykda h?zirki Gresiyada yüze ?ykarylan t?ze da? asyry ??her?eleri Yewropanyň iň gadymy oturymly yerleri hasaplanyar. Gresiya Yakyn Gündogardan Yewropada yayran oba hojalygy medeniyetleriniň ?atrygynda yerle?y?ndigi seb?pli bell?rliklidir.
Gresiya ilkinji Yewropa siwilizasiyalarynyň doglan yeri; bulara Egey adalarynda siklad siwilizasiyasy (be ? 32 3200-nji yyl), Kritd?ki minoy siwilizasiyasy (miladydan ?ňki 2700-1500-nji yyllar), soňra bolsa materikd?ki Mikenay siwilizasiyasy degi?lidir (miladydan ?ňki 1900-1100). Bu siwilizasiyalaryň ?z yazuw ulgamlary bardy; Minoylylar “Linear A” bilen, “Mikenaylylar” “Linear B” bilen yazypdyrlar, soň bolsa grek diline ?wrülipdir. Mikenay siwilizasiyasy kem-kemden Minoy siwilizasiyasy tarapyndan siňipdir, y?ne B.C. 1200 t?weregi, bürün? asyry diyily?n ??kgünlik d?wründe bu siwilizasiya hem yitip gitdi. Bu, grek garaňky asyrlary diylip atlandyrylyan ba?langy?dy, yazuw yazgylary yokdy.
Ellin?ilik d?wrüniň ahyry biziň eramyzdan ?ňki 776-njy yylda, ilkinji Olimpiya oyunlary ge?irilende kabul edildi [22]. Günbatar edebiyatynyň esasy eserleri hasaplanyan 'Iliad' we 'Odissey' eposlary Gomer tarapyndan be?ň 8-nji ya-da VII asyrda d?redilipdir. Ellin?ilik d?wründen soň Gara deňze, Günorta Italiya we Ki?i Aziya ?enli uzalyp gidy?n Ellin adalarynda dürli paty?alyklar we ??her d?wletleri yüze ?ykypdyr. Bu paty?alyklar we gazanylan üstünlikler h?zirki wagtda Gresiya diylip atlandyrylyan sebitde yokary siwilizasiya go?ant go?dy. Gadymy Gresiyada binag?rlik, walyuta, pelsepe, matematika we pelsepe ugurlarynda ep-esli ?ňegidi?likler gazanyp, üstünlikleriň iň yokary derejesine yetildi. Miladydan ?ňki 508-nji yylda Afinyda Kleysteniň yolba??ylygynda düny?de ilkinji demokratik ulgam d?redilipdir.
B.C. 5-nji asyryň ba?ynda Makedoniya, Wawilon, Lidiya, Gresiya we Müsür yaly tutu? Gündogar Ortayer deňzi Pars h?kümdarlygy astyndady we bu d?wür Pars imperiyasynyň Gresiyanyň ??her-d?wletlerine h?kümdarlygyny giňeltjek bolyan d?wri boldy. Anadolydaky ??her d?wletleri pars basy?yna gar?y durup bilmedi we ?ol ?ertnama boyun egdi. ?eyle-de bolsa, B.C. 492-nji yylda ge?irilen Marafon s?we?inde yeňi? gazanylandan soň, Pars materigi Gresiyany basyp almaga synany?dy, y?ne grekleriň yolba??ylygyndaky gar?ylyklayyn hüjüm netijesinde yza ?ekilm?ge mejbur boldy. Ikinji ?ozu? B.C. 480-nji yylda ba?landy. Termopila yaly s?we?lerde gahryman?ylykly gar?ylyk, gahrymanlara d?nüklik we beyleki gahryman?ylykly tagallalara garamazdan, Pars Gresiyanyň materiginde agalyk etmegi ba?arypdy. B.C. 431-404-nji yyllarda Gadymy Gresiyada rayat ur?y bolan Peloponnes s?we?i Afiny ligasynyň yeňilmegi bilen tamamlandy. Batyr gorany?a garamazdan, Afiny ?ertnamanyň berk ?ertlerine boyun egm?ge mejbur boldy. Ikinji basybaly?yň ba?langyjy B.C. Bu 480-nji yylda bolup ge?di. Termopila yaly s?we?lerde gahryman?ylykly gar?ylyk, gahrymanlara d?nüklik we beyleki gahryman?ylykly tagallalara garamazdan, Pars Gresiyanyň materiginde agalyk etmegi ba?arypdy. B.C. 431-404-nji yyllarda Gadymy Gresiyada rayat ur?y bolan Peloponnes s?we?i Afiny ligasynyň yeňilmegi bilen tamamlandy. Batyr gorany?a garamazdan, Afiny ?ertnamanyň berk ?ertlerine boyun egm?ge mejbur boldy. Ikinji basybaly?yň ba?langyjy B.C. Bu 480-nji yylda bolup ge?di. Termopila yaly s?we?lerde gahryman?ylykly gar?ylyk, gahrymanlara d?nüklik we beyleki gahryman?ylykly tagallalara garamazdan, Pars Gresiyanyň materiginde agalyk etmegi ba?arypdy. B.C. 431-404-nji yyllarda Gadymy Gresiyada rayat ur?y bolan Peloponnes s?we?i Afiny ligasynyň yeňilmegi bilen tamamlandy. Batyr gorany?a garamazdan, Afiny ?ertnamanyň berk ?ertlerine boyun egm?ge mejbur boldy. Bu dawa Gadymy Gresiyanyň pese ga?magynyň ba?langyjy boldy we Afiny esasan Gresiyanyň materiginden ?ykmaga mejbur etdi. Peloponnes s?we?i diylip atlandyrylyan bu dawa B.C. 431-nji yylda ba?landy. Sparta, Pars we beyleki yaranlaryň bilele?igine garamazdan, Afiny Salamis, Plataea we Mikale s?we?lerinde ?yky? etmegi ba?ardy. ?eyle-de bolsa, Termopila s?we?inden soň Sparta we Afiny Thebesden ?ykmaga mejbur boldular. Soň bolsa, Korintos ligasyny (Ellin ligasy ya-da Korintos ligasy diylip hem atlandyrylyar) d?retmek ü?in ??her-d?wletleri birle?dirip, olaryň lideri Makedoniyanyň ?asy Aleksandr II boldy. Ol Filipdi. Taryhda ?hli Gresiyanyň ba?tutany h?kmünde saylanan ilkinji adamdy.
Filip II ?ldürilenden soň, ogly Aleksandr Makedonskiy ?hli grek ??her-d?wletlerini birle?diry?n Korintos ligasyna yolba??ylyk etdi we ?hli Gresiyanyň ??her-d?wletlerini birle?diren Korintos ligasynyň yolba??ysy boldy. 334-nji yylda Pars imperiyasyny basyp almak ü?in kampaniya ba?lady. B.C. 330-njy yylda Granikusyň, Issusyň we Gaugamelanyň yeňi?leri onuň dolandyry?yny Gresiyadan Müsüre ?enli uzaltdy. B.C. 330-njy yylda Granikusda, Issusda we Gaugamelada gazanan yeňi?lerinden soň Susa we Persepolisi (Pars imperiyasynyň paytagtlary) basyp aldy. Aleksandr Makedonskiy Arap yarym adasyna we ozal n?belli sebitlere baryp, imperiyasyny giňeltmegi dowam etdirdi. ?eyle-de bolsa, B.C. 323-nji yylda aradan ?ykmagy diňe bir ?züniň uly maksatnamasyny durmu?a ge?irmegine p?sgel berm?n, i?erki dawa-jenjeliň we imperiyasynyň dargamagyna seb?p boldy. Bu b?lüni?ik Selewkiler imperiyasy we Ptolemey Müsür yaly birn??e paty?alygy d?retdi. B?lünmegine garamazdan, Ellin?ilik medeniyeti we t?siri birn??e asyrlap dowam edip, Hindi subkontinentinde we Günorta-Gündogar Aziyada Ellin Paty?alyklaryny emele getirip we olara t?sir edipdir. Aleksandr Makedonskiy imperiyasynyň uzak dowam etm?ndigine we syyasy agzybirligiň yoklugyna garamazdan, azyndan iki asyr dowam eden ellinistik t?sir Ellin siwilizasiyasynyň we sungatynyň ?smegine uly t?sir edipdir. Aleksandr Makedonskiy imperiyasynyň pese ga?magyna we syyasy agzybirligiň yoklugyna garamazdan, ellin?ilik t?siri ellinistik siwilizasiyanyň, sungatyň we syyasy ?sü?leriň t?sir eden sebitlerine uzak wagtlap t?sir edipdir.
Ellin we rim d?wri
[düzet | ?e?m?ni düzet]
Aleksandr ?lenden soň, ellin?ilik d?wri m?hüm wakalara ?ayat bolupdyr. B.C. Takmynan 276-njy yylda Makedoniya we Gresiyanyň ??her-d?wletleri Antigonus II Gonatasyň gol astyndady, kakasy Antigonus I, Aleksandr Makedonskiniň ynamdar generaly. Soňra B.C. 200-nji yyldan ba?lap, Rim konfliktleri ara alyp maslahatla?makda we makedonlylara gar?y has agressiw hereketler etmekde has i?jeňle?di. B.C. 168-nji yylda Pidna s?we?i Makedoniyanyň güyjüniň soňuna ?ykdy we Ortayer deňzinde Rimiň agalygyny d?retdi. Netijede, Makedoniyanyň Rim bilen birle?megi B.C. 146-njy yylda welayata ?wrüldi. Ellin?ilik d?wrüniň galan galyndylary miladydan ?ňki 1000-nji yylda Awgustyň Rimiň h?kümdary h?kmünd?ki d?wrüne degi?lidir. Rim basybalyjylygynyň miladydan ?ňki 27-nji yylda Kleopatranyň wekili bolan Müsüriň Ellinistik Paty?alygynyň anneksiya edilmegi bilen tamamlanandygyny g?rüpdir. Harby kuwwatyna garamazdan, makedonlylar ellin bilimlerinden we tehnologiyasyndan has yokary bolan rimliler bilen du?u?ypdyr we bu d?würde Rimiň medeni we tehnologiki ?sü?ine go?ant go?up, olary i?jeň ?zle?diripdir. Horatius muny bu kontekstde 'Graecia capta ferum victorem cepit' (Gresiyany basyp aldy, wag?y basybalyjyny basyp aldy) h?kmünde beyan etdi. Ellin?ilik bilimleri we tehnologiya bu d?würde Rim respublikasynyň ?sü?ine uly t?sir edipdir we go?ant go?updyr.
Ellinistik Gündogaryň grek dilli jemgyyetleri birinji ya-da ü?ünji asyrlarda hristian?ylygyň yayramagynda m?hüm rol oynapdyr. Irki hristian yolba??ylary we ruhanylar (olaryň arasynda Resul Pawlus) k?plen? grek dilinde gürley?rdi, y?ne olaryň hi? biri-de grek d?ldi. ?eyle-de bolsa, Gresiya irki hristian?ylygyň t?sirli merkezlerinden biri bolupdyr, seb?bi filosofiya mekdebiniň ?zgertmesi hasaplanyp bilinjek yokary ylmy grekleriň arasynda imany orna?dyrmak kyndy. Gresiyada 4-nji asyra ?enli butparazlygyň dowam edendigi we günorta-gündogar Peloponnese yaly k?bir yerlerde butparazlygyň X asyrda dowam edendigi geň d?ldir.
Orta asyrlar
[düzet | ?e?m?ni düzet]
V asyrda Rim imperiyasy dargansoň, 1453-nji yyla ?enli bar bolan Wizantiya ??heri Konstantinopol h?kmünde tanalyar. Wizantiyanyň paytagty Konstantinopol bolup, dil we medeniyet esasan greklerdi. Hristian?ylyk agdyklyk edy?n din bolup, Wizantiya imperiyasy hristian?ylygyň dayanjy bolup hyzmat edipdir. 4-nji asyrda Wizantiya imperiyasynyň kenaryaka sebitleri, ?ol sanda Gündogar Anadoly wag?y?ylyklara sezewar edilipdi. IV we V asyrlarda gotleriň we hunlaryň ?ozu?lary, ?eyle hem 7-nji asyrda slawyanlaryň ?ozu?lary we ?ozu?lary Günbatar welayatlarynda Wizantiyanyň h?kimiyetiniň pese ga?magyna seb?p bolupdyr. Slawyan ?ozu?laryndan soň Wizantiya paytagtynyň Gresiya adalaryna we kenaryaka sebitlerine administratiw g?zeg?iligi ep-esli azaldy. Slawyan ?ozu?lary Aetoliya, Korintos we Salona yaly sebitleri go?mak bilen Balkanlarda Wizantiyanyň t?siriniň peselmegine seb?p boldy.
8-nji asyryň ba?ynda Wizantiya imperiyasy ?z territoriyasyndaky ?zba?daklygyny gaytadan dikeltmegi ba?ardy. IX asyrda ellin dilli ilatyň ep-esli b?legi Sisiliyadan we Ki?i Aziyadan Gresiya adalaryna ?enli Wizantiyanyň dolandyry?yna ge?di. ?ol bir wagtyň ?zünde k?p slawyanlar Ki?i Aziyanyň sebitlerinde mesgen tutdy we g??di, galan slawyan ilaty Wizantiya g??di. XI we XII asyrlarda s?wda ykdysadyyetiniň ep-esli ?sü?i seb?pli beyleki Anadoly sebitlerine garanyňda imperiyada ellin medeniyetiniň has agdyklyk edendigi aydylyar. D?rdünji ha?ly y?ri?den we 1204-nji yylda Konstantinopoly basyp alandan soň, ellin topraklarynyň ep-esli b?legi fransuz serkerdeleriniň (Latyn imperiyasy d?wründe) dolandyry?yna ge?di we k?bir adalar Wenesiya ?azadasyna birikdirildi. 1261-nji yylda Konstantinopol yene bir gezek Latyn imperiyasyndan yzyna alyndy we Wizantiya dolandyry?yna gaydyp geldi. ?eyle-de bolsa, XIV asyra ?enli Peloponnes franklaryň dolandyry?y astynda m?hüm sebite ?wrüldi we k?p adalar Genowa we Wenesiya ?azadalarynyň ygtyyaryna girdi.
XIV asyryň ba?ynda Wizantiya imperiyasy serbleriň we osmanly türkleriniň giňelmegi seb?pli territorial yitgiler bilen yüzbe-yüz boldy. XV asyrda Wizantiyanyň ellin topraklary, esasan, Morea despotaty bilen ??kleny?r, 1453-nji yylda Konstantinopoly basyp alandan soň Mehmed II-iň g?zeg?iligi astyndady. Moria, Wizantiya imperiyasynyň Osmanly Türkiye ü?in gyzyklanma d?redip biljek iň soňky galyndysydy. Osman imperiyasy 1460-njy yylda Peloponnese sebitinde galan Wizantiya yerlerini basyp almagy ba?ardy. Türk artykma?lyklary bilen h?weslendirilen Wizantiyaly intellektuallaryň k?püsi, ilkinji nobatda ellin medeni we ylmy bilimleriniň goralmagy bilen gyzyklanyan, ahyrsoňy Osmanly h?kümdar elitasy bilen birle?di. Netijede, Wenesiya okkupasiyasy astyndaky Ion adalarynda Galkyny? zamanasyna we soňra Morea sebitinde Wenesiya h?kümdarlyk eden d?wründe m?hüm go?ant go?uldy.
Osmanly d?wri
[düzet | ?e?m?ni düzet]
Egey deňzind?ki Kipr we Krit yaly adalaryň k?püsiniň XV asyryň ahyrynda Osman imperiyasynyň gol astyndadygyna garamazdan, 1571 we 1670-nji yyllarda edilen arzalar bilen Osman h?kümdarlygyna jogap berip bildiler. Osman h?kümdarlygyndan gutulan yeke-t?k grek dilli Ion adalary, ilkinji Fransuz respublikasyna, soňra bolsa 1809-njy yylda Angliya ge?irily?n??, 1797-nji yyla ?enli Wenesiya h?kümdarlygynda galdy. Ion adalary 1864-nji yylda Gresiya go?uldy.
Gresiyada Osmanly h?kümdarlygy dürli-dürli bolup, merkezle?dirilipdi. K?bir ??her h?kimleri soltan adyny alypdyrlar, yerli ??herlerde (Afiny yaly) ?z-?züňi dolandyry? yygnaklary hem bolupdyr. Asyrlar boyy Gresiyanyň daglyk sebitleri we k?p adalar ?zba?daklygyny saklap bily?rler.
XIX asyr
[düzet | ?e?m?ni düzet]
1827-nji yylda Ioannis Kapodistrias t?ze d?redilen gara?syz d?wletiň ilkinji d?wlet ba?tutany wezipesine saylandy. ?eyle-de bolsa, 1831-nji yylda ?ldürilenden soň, Beyik güy?ler Gresiyanyň monarhiya ?wrülmelidigi barada karar berdiler. Wittelsbachyň Bawariya ?yünden Otto paty?a saylandy we 1832-nji yylda tagta ?ykdy. 1843-nji yyldaky gozgalaň Paty?a Ottony konstitusiya düzm?ge we wekil?ilikli yygnak d?retm?ge mejbur etdi.
Ottonyň dolandyry?y gitdigi?e awtokratik bolansoň, 1862-nji yylda n?gilelige du?ar boldy we bir yyl soň, 1863-nji yylda, Daniyanyň ?azadasy Wilgelm ady bilen tanalyan korol Jorj I tarapyndan ?al?yldy. Jorj Ion adalaryny Beyik Britaniyanyň sowgady h?kmünde grek dolandyry?y astynda getirdim. 1877-nji yylda yurduň syyasy durmu?ynda m?hüm ?ahsyyet we d?wrebapla?dyrmagyň tarapdary Harilaos Trikoupis konstitusion monarhiyanyň tarapdary boldy we premyer-ministr wezipesine dala?g?r h?kmünde h?kümet administrasiyasynyň i?ine go?ant go?dy.
Kompaniyalar we zerur infrastruktura (Korintos suw akabasy yaly) seri?deleri Gresiyadaky korrupsiya amallaryna meňze? g?rnü?de g?nükdirildi. 1893-nji yylda Gresiya ?zygtyyarly d?wlet bolmak niyetini yglan etdi we halkara maliye guramalaryna layyklykda karz berijilerine bergilerini t?lemeli boldy. XIX asyryň dowamynda korrupsiyanyň syyasy meselesi Gresiya d?wleti ü?in ?ynlakay mesele bolupdy. Bu milli mesele. Bilimli elitanyň k?p agzasy gadymy grek dilini janlandyrmak isledi. Resmi resminamalar we gazetler bilimli halkyň okap bily?n Katarewousa (arassalanan) grek dilinde yazylypdyr. ?eyle-de bolsa, y?nekey adamlar Demotik grek dilinde gürlediler. Liwanlylar Demotik grek dilini goldayan bolsa, ruhanylar we prawoslaw kilisesi 1901-nji yylda T?ze amenthtiň Demotik grek diline terjimesi Afinyda uly jedeller yüze ?ykyan?a resmi taydan ykrar edily?n?? bu dile gar?ydy.
Gresiyanyň hemmesi, esasanam grek dilli halklar Osman imperiyasynyň azat edilmeginde birle?di. Gresiyanyň harby güyji 1866-1896-njy yyllar aralygynda, esasanam Kretan gozgalaňy bilen ep-esli güy?lendi. 1877-nji yylda Russiya bilen Türkiy?niň arasyndaky s?we? ba?landa, Gresiya resmi taydan Russiyanyň tarapynda bolupdy, y?ne ykdysady taydan gaty agyr we agyr yük bolupdy. Angliya ur?a go?ulanda we Gresiya go?ulmaga mejbur bolanda, Russiya Türkiy?niň tarapynda boljak s?we?e go?uljakdygyny resmi taydan yglan etdi. ?eyle-de bolsa, 1881-nji yylda Tesalisi we Epirusyň az b?legi Berlin ?ertnamasy boyun?a Gresiya ge?di, y?ne Gres Krit meselesinden kanagatlanmady. Kritiň ilaty esasan grek tarapdarydy we 1897-nji yylda grek-türk s?we?inde Gresiya Osman imperiyasyna gar?y s?we? yglan etdi. S?we? wagtynda erbet guralan we tayyarlan grek güy?leri yeňildi. Kyn yagday bilen yüzbe-yüz bolan Gresiya beyik güy?leriň gaty?magyny kabul etdi we 1898-nji yylda Krit beyik güy?ler tarapyndan bellenen ?azada Jorjyň dolandyry?y astynda ?zba?dak d?wlet boldy.
XX asyrdan h?zirki güne ?enli
[düzet | ?e?m?ni düzet]
Balkan s?we?leri wagtynda Gresiya ?z ??gini we ilatyny giňeltdi. ?eyle-de bolsa, soňra yurduň h?kümdary Konstantin I bilen premyer-ministr Eleftherios Wenizelosyň arasynda syyasy gapma-gar?ylyklar yüze ?ykdy. Bu gapma-gar?ylyklaryň netijesinde Gresiya Birinji jahan ur?y d?wründe iki gar?yda? syyasy topar bilen yüzbe-yüz boldy. Birinji jahan ur?unyň arasynda Gresiyada iki administrasiya bardy: Afinyda yerle?y?n nemes tarapdar korolistik re regimeim we Saloniki ??herinde yerle?y?n Iňlis tarapdary Wenizelist re regimeimi. 1917-nji yylda, Gresiya Entente (Soyuzda?) güy? h?kmünde resmi taydan ur?a girende, iki topar birle?ip, bir h?kümet gurmak ü?in birle?di.
Birinji jahan ur?undan soň Gresiya grek dilli ilatyň k?p bolan Ki?i Aziyada ?z ??gini giňeltm?ge synany?dy. ?eyle-de bolsa, 1919-1922-nji yyllardaky Grek-Türk s?we?inde Gresiya güy?li gar?ylyk g?rkezdi, bu bolsa Lozanna ?ertnamasynyň düzgünleri boyun?a Türkiye bilen Gresiyanyň arasynda ilat aly?-?al?yna seb?p boldy. Gresiyada takmynan 300,000 grek we türk Türkiye d?wleti bilen Gresiyanyň arasynda aly?-?aly? edildi.
1924-nji yylda Ki?i Aziyada bolup ge?en wakalardan soň Gresiya referendumda respublikan boldy we Ikinji Ellin Respublikasyny d?retdi. Premyer-ministr Georgios Kondylis 1935-nji yylda prezidentlige giri?di we referendumda respublikany dargadyp, monarhiyany netijeli dikeltdi. 1936-njy yylda Ioannis Metaksas h?kümet ba?tutany boldy we 4-nji awgust reimeimi diylip atlandyrylyan fa?istik re regimeime yolba??ylyk etdi. Gresiya fa?ist bolsa-da, Metaksas Beyik Britaniya bilen gowy gatna?yk saklady.
1940-njy yylyň 28-nji awgustynda fa?istik Italiya Gresiyadan basyp aly?lyga boyun bolmagyny isledi, y?ne premyer-ministr Metaksas boyun towlady. Ondan soňky grek-italyan s?we?inde Gresiya italyan güy?lerine gar?y durmagy ba?ardy we hatda Albaniyanyň ??gine gar?y hüjüm gurady. ?eyle-de bolsa, fa?istik Germaniya muňa ?ydap bilmedi we Gresiya go?un ibermek bilen tiz go?uldy. Metaksas soyuzda?laryň beyle rayda?lygy g?rkezmegine gara?mady. 1941-nji we 1942-nji yyllar aralygynda 100,000-den gowrak rayat a?lyk we agyr ya?ayy? ?ertleri seb?pli ?ldi we k?p ya?lar nemes okkupasiyasy d?wründe z?hmet lagerlerine iberildi.
Gresiya azat edilenden soň, yurt kommunist we anti-kommunistik güy?leriň arasynda rayat ur?uny ba?dan ge?irdi we ?uňňur polyarla?ma we m?hüm tolguny?yk d?retdi. Sag?y toparlar bilen kommunistleriň arasyndaky jemgyyet?ilik-syyasy b?lüni?ik ?uňla?dy we birn??e onyyllyk dowam eden uzak durnuksyzlyga seb?p boldy. Ondan soňky yyllarda Gresiya Mar?al meyilnamasyna uygunla?dy we h?kimiyeti merkezle?dirmek prosesine girdi we netijede jemgyyet?ilik-syyasy b?lüni?ikler bilen baglany?ykly yagday kem-kemden gowula?dy.
Georgios Papandreunyň 1965-nji yylyň iyul ayynda Gresiya Paty?alygynyň merkezi administrasiyasyndan ayrylmagy m?hüm syyasy ba?agaylygyň ba?langyjy boldy. Soňky güy? ugrundaky g?re?iň netijesinde 1967-nji yylyň 21-nji aprelinde yurtda syyasy krizise seb?p bolan uly agdarly?yk boldy. H?kümet polkownikleriň reimeimi diylip atlandyrylyan harby diktatorlyk tarapyndan agdaryldy. Brigada generaly Dimitrios Ioannidisiň yolba??ylygyndaky diktatorlyk yurduň i?ine g?zeg?ilik etdi. Bu yagday, 1973-nji yylyň 17-nji noyabrynda Afiny politehniki uniwersitetinde esasy talyp gozgalaňyna ?enli dowam etdi, bu re regimeime gar?y giňden yayran duygyny d?retdi we netijede h?kimiyetiň üytgemegine seb?p boldy. 1974-nji yylyň 20-nji iyulynda Türkiye Kipre go?ulyp, re regimeimiň ??kmegine seb?p bolanda diktatorlyk agdaryldy.
?ňki premyer-ministr Konstantin Karamanlis 1963-nji yyldan b?ri sürgünde bolan Pari Parisden Afiny ??herine gaydyp geldi. Bu 1974-nji yylda ba?lanan Metapolitefsi d?wrüniň ba?langyjy boldy. 1974-nji yylyň 14-nji awgustynda Türkiy?niň Demirgazyk Kipre ?ozmagy netijesinde Gresiya NATO yaranlygyndan ?ykdy. Ilkinji k?p partiyaly saylawlar 1964-nji yylda Afiny Milli Tehniki Uniwersitetiniň Wagtlayyn Demokratik Partiyasy d?redilenden soň ge?irildi. 1975-nji yylyň 11-nji iyunynda Gresiyanyň mundan beyl?k monarhiya bolmajakdygy barada konstitusion referendum ge?irildi.
?ol bir wagtyň ?zünde, Karamalisiň yolba??ylygyndaky T?ze Jemgyyet Hereketine jogap h?kmünde Andreas Papandreou jemgyyet?ilik-syyasy ?zgeri?ler ü?in hereketi ba?lady. Bu iki syyasy güy? ?u güne ?enli biri-birine gar?y gely?r. Gresiya NATO bilen 1980-nji yylda ?ertnama bagla?dy. 1999-njy yylda iki yurt hem uly yer titremesi bilen yüzbe-yüz bolanda Türkiye bilen diplomatik gatna?yklar gowula?dy. Gresiya Türkiye bilen hyzmatda? h?kmünde Unionewropa Bilele?iginiň Europeanewropa goň?u?ylyk syyasatyna gatna?dy.
1981-nji yylyň 1-nji yanwarynda Gresiya Yewropa Bilele?iginiň on ikinji agzasy boldy. ?ol yyl Gresiya güy?li ykdysady ?sü?i ba?dan ge?irdi. Infrastruktura ep-esli maya goyumlary we güy?li b?sde?lik ukyby, Yewropa Bilele?iginiň gaznalarynyň k?megi we syyahat?ylygyň ?smegi bilen yurduň umumy ykdysady ?sü?ine go?ant go?dy. 2001urt 2001-nji yylda Yewrony resmi walyuta h?kmünde kabul etdi we 2004-nji yylda Afinyda tomusky Olimpiya oyunlary üstünlikli ge?irildi.
2000-nji yyllarda Gresiya Yewropa Bilele?iginiň ykdysadyyetiniň ??ginde g?rüny?n kyn?ylyklara seb?p bolan ?ynlakay ykdysady ??kgünlige sezewar boldy.
Geografiya
[düzet | ?e?m?ni düzet]Gresiya, Balkan yarym adasynyň günorta b?leginde yerle?y?n, Peloponnese yarym adasy we materik we Ki?i Aziyanyň kenaryakasyndaky adalar bilen gutaryan daglyk yurt. Onuň umumy meydany 131 994 km2. Albaniya ?ňki Yugoslaw Makedoniya Respublikasy, Bolgariya we Türkiye bilen serhetle?y?r. Gresiya Ion we Egey deňizleri we Ortayer deňzi, Kritiň günorta kenary Liwiya deňzi bilen gur?alandyr.
Gresiya, kenaryaka kenar yakasy seb?pli 13,676 km bilen düny?de iň uzyn 11-nji kenara eye, gury yer ara??gi bolsa 1160 km. yurt takmynan 34 ° bilen 42 ° N giňi?likde we 19 ° bilen 30 ° E aralygynda yerle?y?r.
Gresiyada k?p sanly ada bar, olaryň 227-si ya?ayar, 1200-den 6000-e ?enli dürli ada bellikleri bar. Krit iň uly we iň k?p ilatly adadyr, ikinjisi Ewbeya, adadan bary-yogy 60 metr giňlikd?ki yewropa bogazy bilen b?lüny?r, bu iki adanyň yzyndan Rodos we Lesbes bar.
Gresiya adalary adat?a a?akdaky toparlara b?lüny?r: Afiny ??heriniň golayyndaky Saron aylagynda yerle?y?n Argo-Saron adalary; Egey deňziniň merkezind?ki dykyz adalar topary Sikladlar; Demirgazyk Ege adalary, adalaryň seyrek topary; Türkiy?niň günbatar ujy; Dodekan adalary, Türkiye bilen Kritiň günorta-gündogarynda yerle?y?n ba?ga bir seyrek topar, Sporades, Ewbeya kenaryakasyndaky ki?ijik we dykyz topar we günbatar tarapynda Ion deňzinde yerle?y?n Ion adalary. ofurduň
Gresiyanyň segsen g?terimi daglyk ya-da depe bolup, yurdy yewropanyň iň daglyk yerleriniň birine ?würy?r. Mosturduň iň beyik nokady Olimp dagynda yerle?y?n Mitikas Peak (2917 m). Günbatar Gresiyada k?p sanly k?l we batgalyk yer bar we Pindus dag ger?i bilen gur?alan. Dinar Alp daglarynyň dowamy bolan Pindus 2637 metre ?ykyar (Smolikas dagy Gresiyanyň ikinji beyik dagydyr) we taryhda gündogar-günbatar s?wdasyna esasy p?sgel?ilik bolupdy.
Pindus dag ger?i merkezi Peloponnese, Kythera we Antikitera adalaryndan ge?ip, günorta-günbatarda Ege deňzine ?enli dowam edip, Krit adasynda tamamlanyar. Egey deňzind?ki adalar suwasty daglaryň depesidir. Pindus beyik, dik depeler we dürli karst land?aftlary bilen h?siyetlendirily?r, k?plen? k?p sanly jülgeler we jülgeler kesily?r. Pindusda, Wikos Aus milli seyilg?hinde Ginnesiň rekordlar kitabyna düny?niň iň ?uň kanyony h?kmünde girizilen Wikos jülgesi yerle?y?r. Yene bir m?hüm emele geli?, orta asyr grek prawoslaw monastyrlary gurlan Meteora gaya sütünleri.
Gresiyanyň demirgazyk-gündogarynda ba?ga bir beyik dag ger?i, gündogar Makedoniya we Frakiya ?enli uzalyp gidy?n Rodop dag ger?i bar, bu sebit me?hur Dadia tokayyny go?mak bilen giň, dykyz, gadymy tokaylar bilen ?rtülendir.
Esasan Tesalide, Merkezi Makedoniyada we Günbatar Frakiyada düzlükler bar. Yurduň seyrek ekily?n yerleriniň k?püsi ?u yerde yerle?y?ndigi seb?pli, olar ykdysady taydan m?hüm ?hmiyete eye.
Topografi
[düzet | ?e?m?ni düzet]
Gresiyanyň peyza .y gayaly, k?plen? dagly daglardan, gür ilatly jülgelerden, k?p sanly adalardan, bogazlardan we aylaglardan ybarat. Kraterler, esasanam yurduň günbatar b?leginde, karst ?arjagazlarynyň we gowaklarynyň emele gelmegine seb?p bolyar. Dag geri?leri Gresiyanyň d?rtden bir b?legini tutyar. Bular esasan orta belentlikd?ki daglar (1200-1800 metre ?enli). Olimp dagy (2917 m) Gresiyanyň iň beyik nokady. Pindos, Parnassus, Merkezi Gresiyanyň dag ger?i we Tayget hem 2000 metrden yokary ?ykyar. Düzlükler az, olar esasan yurduň merkezi b?leginde we Peloponnese yerle?y?r.
Howa
[düzet | ?e?m?ni düzet]
Gresiyanyň howasyny ü? g?rnü?e b?lmek bolar: Ortayer deňzi, Alp we howanyň her biri yerle?i?i bilen berk baglany?ykly. Pindos dag ger?i yurduň kontinental b?leginiň howasyna güy?li t?sir edy?r, günbataryndaky sebitler (Epiros) gündogarda Tesaliden has k?p yagy? alyar.
Ortayer deňziniň howasy yum?ak we yagy?ly gy?lar, yssy we gurak tomus bilen h?siyetlendirily?r. Sikladlar, Dodekan adalary, Krit, Peloponnese we Merkezi Gresiyanyň gündogar b?legi klimatyň bu g?rnü?inde yerle?y?r. Bu yerd?ki temperatura k?plen? rekord derej? yety?r we gy?da Sikladlarda we Dodekan adalarynda gar yagmagy mümkin.
.jpg)
Dag daglary yurduň daglyk yerlerine has h?siyetlidir: Epirus, Merkezi Gresiya, Günbatar Makedoniya, Tesaliniň bir b?legi we Ahaya, Arkadya we Lakoniya.
Gündogar Makedoniya we Frakiya sebiti gy?lar birneme sowuk we yagy?ly, tomus yssy we gurak bolan howanyň howasy zonasyna girizilip bilner.
Afiny iki howa zolagynyň birle?y?n ge?i? zolagynda yerle?y?r: Ortayer deňzi we howaly. Afinynyň demirgazyk b?leginde howanyň howasy bar bolsa, merkezi we günorta b?lekleri Ortayer deňziniň howasynyň ayratynlyklaryna eyedir.
Deryalar
[düzet | ?e?m?ni düzet]Dar we depe Gresiya yarym adasynda uly derya ulgamlary ?süp bilmedi. Dag akymlary agdyklyk edy?r, dar jülgelerden ajayyp slaydlar we ?arlawuklar bilen deňze akyar. Gresiyanyň iň uzyn deryasy Alyakmondyr (300 km-den gowrak). Beyleki esasy deryalar Ewros, Nestos, Strymon, Wardar we Aheloos. Deryalar g?mi gatnawy d?l, y?ne elektrik ?e?mesi h?kmünde m?hüm rol oynayarlar.
K?ller
[düzet | ?e?m?ni düzet]Gresiyada yerüsti meydany 10 km2-den ge?y?n 20-den gowrak k?l bar. Iň ulusy we ?uňlugy tektoniki gelip ?yky?y bolup, olaryň arasynda Trihonis (95.5 km2), Wolwi (75,6 km2), Wegorit (72,5 km2) bar. Karstdan gelip ?ykyan k?ller k?p, adat?a, olar uly d?l we esasan yerasty suwlar bilen iymitleny?r. Bularyň iň ulusy Ioannina (22 km2).
Minerallary
[düzet | ?e?m?ni düzet]Gresiyada m?hüm mineral ?tiya?lyklary yok. Iň yayran we ?sdürilip yeti?dirily?nler lignit k?nleri ya-da pes dykyzlykly gyzyl k?mürdir. Gresiyanyň esasy yylylyk ?e?mesidir. 20-nji asyryň ahyrynda Egey deňzinde ownuk nebit we gaz yataklary tapyldy we olaryň ?sü?i dowam edy?r.
Gresiya magdan minerallaryna has bay. Bular demir, marganes, nikel, hrom, mis we polimetal magdanlarydyr. Kümü? we gur?un gazmak gadymy Afinydan b?ri Lavrium ??heriniň golayyndaky Attikada alnyp barylyar.
Frakiyada kükürt we nikel gayalary gazylyar.
Düny?d?ki iň uly üweyji da? magdany Naksos adasynda yerle?y?r. Santorini we Nisyros adalarynda k?p mukdarda pomza gazylyar. Gurlu?yk materiallary Sikladlarda gazylyar: mermer, granit, hek da?y we ??geli da?.
Gresiyada boksit ya-da alyumin magdany bar. Geologlaryň pikiri?e, bu ?tiya?lyklar takmynan 650 million tonna bolup, Gresiyany bu g?rnü?li magdany Yewropada iň k?p ?ndüriji edy?r.
Tebigat
[düzet | ?e?m?ni düzet]Gresiyanyň ??ginde yabany haywanlaryň k?püsi saklanyp galmady. Munuň seb?bi müňler?e yyllyk taryhy bolan adamyň t?siri astynda yerli ?sümlikleriň we haywanlaryň i?jeň yok bolmagy bilen baglany?yklydyr. Bu yerde ya?ayan haywanlaryň arasynda ownuk haywanlar h?siyetlidir: tow?an, m?jek, gyrymsy doňuz we dürli sy?anlar.
Uly süydemdirijileriň arasynda iň k?p yayranlary goňur ayy, koyot, tilki, linz we yabany doňuzdyr. Ortayer deňziniň py?bagasy we germit m?hüri yaly haywanlaryň k?püsi Gyzyl kitaba girizildi. Gresiyada süyrenijiler, yylanlar we haizizyklar k?p du? gely?r. Gu?lara yabany ?rdekler, mallar we gyrgy?lar, baygu?, bürgüt we ?ahly yyrtyjy haywanlar girip biler. Deňiz düwürtikleri kenaryaka sebitlerinde k?p we grek suwlarynda dürli oysterler we balyklar bar, soňky d?würde ?tiya?lyklary ep-esli azaldy.
5000-den gowrak ?sümlik g?rnü?i Gresiyanyň ??gine yayrady. Ownuk ?sümlikler we gyrymsy aga?lar - gabyklar, hemi?e g?k ?wüsy?n, tikenli gyrymsy aga?lar k?p bolyar. Sosna tokaylary, Halkidiki yarym adasynda k?plen? du? gely?r. Kipr we u?ar aga?lary adatydyr. Bu aga?laryň k?biri birn??e müň yyllykdyr. Gresiyada we tutu? Ortayer deňzinde iň gymmatly aga?lar bolan zeytun aga?lary gaty yygydyr.
Dolandyry? b?lümi
[düzet | ?e?m?ni düzet]Ozal Gresiya 13 administratiw sebite b?lüny?rdi we ?z gezeginde 54 ada (ya-da welayat) b?lüny?rdi. Gresiya, ?eyle hem, Athos dagynyň t?wereginde Aion Oros (Mukaddes dag) atly awtonom sebiti hem ?z i?ine aldy, bu dini d?wlet 20 Athos monastyrynyň wekilleriniň geňe?i tarapyndan dolandyrylyar. Hakyky ?zba?daklyk ki?i b?lümler bolan atlar we ??her h?kimlikleri derejesinde bardy. ??her h?kimlikleri h?kimler, h?kimler bolsa h?kimler tarapyndan dolandyrylyar.
?eyle-de bolsa, Kallikratis meyilnamasyna [63] 2011-nji yylyň 1-nji yanwaryndan ba?lap, Gresiyanyň administratiw dolandyry? ulgamy düypg?ter üytgedi. ?ň 13 administratiw sebitden, 54 atdan we 1033 jemgyyetden ybarat bolan ulgam 7 merkezle?dirilmedik administrasiya, 13 sebit we 325 jemgyyet h?kmünde üytgedildi. 2010-njy yylyň 7-nji we 14-nji noyabrynda ge?irilen ilkinji saylawlardan b?ri etraplar we ??her h?kimlikleri doly ?zba?dak. Merkezden da?la?dyrylan h?kümetleri Gresiyanyň h?kümeti tarapyndan bellenen Ba? sekretar dolandyryar. Awtonom monah jemgyyeti d?wleti bu ?zgertmelerden bo?adyldy.
Gresiyanyň paytagty Afiny (grek?e: Αθ?να) düny?niň iň gadymy ??herlerinden biri, ?eyle hem Yewropanyň iň ya? paytagtlaryndan biridir. Ol ??her statusyny diňe XIX asyrda Gresiyanyň milli azat edi? s?we?inden soň aldy. H?zirki wagtda yurduň ilatynyň takmynan 35% paytagtda ya?ayar.
Gresiyanyň Makedoniya sebitiniň paytagty Saloniki (grek?e: Θεσσαλον?κη) Termanikos aylagynyň kenarynda yerle?y?r. Saloniki asyrlar boyy Hellasyň iň m?hüm medeni we dini merkezi bolup duryar. H?zirki wagtda bu güy?li ykdysady we bilim merkezidir. Saloniki ??herinde her yyl düny?niň iň uly halkara sergileriniň biri ge?irily?r we bu yerde yerle?y?n Aristotel uniwersiteti Gresiyanyň iň uly yokary okuw mekdebidir.
Halkidiki yarym adasynyň gündogar kenaryndaky Aion Orosyň merkezi we günorta b?leginde yerle?y?n Afon monastyry welayaty ?zba?dak sebit statusyna eye. Yigrimi monastyrdan ybarat ?zba?dak jemgyyet we 1313-nji yyldan b?ri Konstantinopolyň patriarhynyň g?nüden-g?ni dini ygtyyaryndadyr. Konstantinopolyň patriarhynyň beyleki yeparazlyklaryndan tapawutlylykda Julian senenamasy bu yerde, ?ol sanda administratiw resminamalarda ulanylyar. Atos dagy düny?d?ki prawoslaw hristianlar ü?in iň mukaddes yerlerden biridir we UNESCO tarapyndan düny? mirasy h?kmünde ykrar edildi.
Syyasy ulgam
[düzet | ?e?m?ni düzet]Gresiya 13 administratiw b?lümden we sebitden ybarat bitewi d?wlet. 1983-nji yyldaky kanunlar yerli ?hmiyetli meseleleriň halk tarapyndan g?nüden-g?ni saylawlar arkaly saylanan geňe?ler tarapyndan ??zülendigini tassyklady.
H?zirki Konstitusiya 1975-nji yylyň 11-nji iyunynda güyje girdi. Dolandyry? ulgamyna g?r?, Gresiya parlament respublikasy. Syyasy re regimeim demokratik.
Gresiyanyň konstitusiyasy:
1. Kanun?ylyk wezipeleri mejlis we prezident arkaly amala a?yrylyar
2. Yerine yetiriji wezipeler respublikanyň prezidentiniň we h?kümetiň üsti bilen amala a?yrylyar
3. Kazyyet wezipeleri halkyň adyndan karar bery?n kazyyetler arkaly amala a?yrylyar
D?wlet ba?lygy, parlament toplumy tarapyndan 5 yyldan dowamly saylan Prezidentiň ü?in d?redily?n d?wrüň ba?ydyr. Konstitusiya Prezidenti geni? yetkiler bilen doyurdy?dyrm?? we ykjamet yetkiňiň ulanmagyny ona h?wes b?rakm??dyr. Prezident ba?gany atar we ba?ganyň maslahat üstüne hükümetiň ba?ga üyelerini atar we yokar edy?r. Prezident, konstitusiyada ?ň g?rülen ?ertnamalaryň gola gelmegi netijesinde d?wlet maslahatnamasyny almaga?ayan hükümeti feshedebily?r. I?ler nadip durumlarda Hemray Maslahatyna hem ba?kanlyk edy?r. Prezident parlamentini yylda bir gezek we d?wlet i?inde gerek bolsa adaty maslahatlary ?a?yryar. Parlament maslahatynyň toplanmagyny 30 güne ?enli ertelem?ge hukuklydyr. Prezidentiň yetkiňde Parlament tarapyndan kabul edilen kanunlary barlamak we ulanmak, we kanun tasnasy ü?in parlamentine yene-de g?zden ge?irm?ge hayy? etmekde bar bolup ge?irily?r. Ba?gan referendum ?a?yryp, ulusa habar iberip biler. ?eyle-de Silahly Kuwwatlaryň Ba?komandanynyň dayysydyr. Hukuklary aras?nda d?wletiň da?ary hyzmatda ?owuny etmek, s?we? ba?latmak we bary? etmek, ü?ünji saylardan soňra cyhurba?kanyny saylamaz bolsa, parlament halk bilen birmeyan bolsa, ya-da hükümetiň howpsuzlygyny yerine yetirmez bolsa, parlamenti feshe etmek hukuky hukugy bar.
Kanun ?ykaryjylyk güyji
[düzet | ?e?m?ni düzet]Kanun ?ykaryjylyk bir palataly wekil?ilik edy?n we 4 yyl m?hlet bilen g?ni saylawlar arkaly saylanyan parlament tarapyndan amala a?yrylyar. Mejlis azyndan 200 we azyndan 300 adamdan ybarat. Mejlis takmynan 5 ay dowam edy?n yzygiderli mejlis ü?in yylda bir gezek yygnanyar. Her mejlisiň ba?ynda kanun taslamalaryny we kanun?ylyk tekliplerini tayyarlamak we g?zden ge?irmek ü?in parlament agzalaryndan parlament komitetleri d?redily?r. Kanun?ylyk i?i, adat?a, umumy mejlislerde amala a?yrylyar. ?eyle-de bolsa, k?bir kanun taslamalary iki sanydan k?p bolmadyk b?lümlerde g?zden ge?irily?r we kabul edily?r. Konstitusiya haysy kanun taslamalarynyň umumy mejlislerde kabul edilip bilinjekdigini we haysy meseleleriň b?lümlerde ara alnyp maslahatla?ylmalydygyny kesgitley?r. Mejlis tarapyndan kabul edilen kanun taslamalary prezident tarapyndan tassyklanmaly we halk deputatlarynyň umumy sanynyň y?nekey k?plügi bilen prezidentiň weto hukugyny yok edip biler.
Kazyyet güyji
[düzet | ?e?m?ni düzet]Kazyyet kanun ?ykaryjy we yerine yetiriji h?kimiyetlerden gara?syz i?ley?r we 3 sany yokary kazyyetden ybarat: Courtokary Kazyyet (?ρειο? Π?γο?), D?wlet Geňe?i (Συμγοι? τη? Επικρατε?α?) we Hasaplar kazyyeti (Ελεγκτικ? Συν?). Kazyyet ulgamy rayat we jenayat i?lerini diňley?n rayat kazyyetlerinden we rayatlar bilen Gresiyanyň dolandyry? edaralarynyň arasyndaky jedelleri ??zy?n administratiw kazyyetlerden ybarat.
Da?ary syyasat
[düzet | ?e?m?ni düzet]
Gresiyanyň da?ary gatna?yklary Da?ary i?ler ministrliginiň yolba??ylygyndaky Da?ary i?ler ministrliginiň üsti bilen düzgünle?dirily?r. H?zirki ministr T?ze Demokratiya partiyasynyň wekili Stawros Dimas. Resmi web sahypasyna g?r?, Da?ary i?ler ministrliginiň wezipesi beyleki yurtlaryň we halkara guramalaryň ?ňünde yurda wekil?ilik etmek, Gresiyanyň we onuň rayatlarynyň da?ary yurtlardaky b?hbitlerini goramak, grek medeniyetini ?sdürmek, grek diasporasy bilen yakyn gatna?yklary saklamakdyr we halkara hyzmatda?lygyny ?sdürmek. Gresiya Balkanlarda, Ortayer Deňzinde we Yakyn Gündogarda parahat?ylygy we durnuklylygy üpjün etmek ü?in sebitleyin syyasaty i?l?p düzdi.
Ministrlik d?wlet ü?in m?hüm bolan ü? mesel?ni tapawutlandyryar: Türkiy?niň Egey deňzine we onuň t?weregine ?zygtyyarlylygy yola goymak isley?ndigi, Demirgazyk Kipr Türk Respublikasynyň Kipr adasyndaky kanunylygy we Makedoniya bilen baglany?ykly jedeller.
Gresiya, Yewropa Geňe?i, Yewropa Bilele?igi, Ortayer deňzi bilele?igi we Birle?en Milletler Guramasy yaly birn??e halkara guramanyň agzasy.
Harby güy?ler
[düzet | ?e?m?ni düzet]Gresiyanyň medaragly Güy?leri, konstitusiya layyklykda d?wletiň erkinligini, gara?syzlygyny we territorial bitewiligini goramak ü?in d?redilen gury yer, deňiz we howa güy?lerinden ybarat yaragly harby b?lümleri we gurlu? guramalaryny birle?diry?n d?wlet gurlu?ydyr.
Armedaragly güy?leriň iň yokary dolandyry? edarasy Gresiyanyň Goranmak ministrligi. Gresiya NATO-nyň agzasy we Owganystandaky, Bosniyadaky, ?adly we Kosowadaky dürli operasiyalara gatna?yar.
1821-nji yylda Osman imperiyasyna gar?y gara?syzlyk ugrundaky g?re?de Gresiyanyň gury yer güy?leri we deňiz güy?leri d?redildi. 1912-nji yylyň sentyabr ayynda Howa güy?leri ü?ünji g?rnü?li yaragly güy? h?kmünde d?redildi. Gresiyanyň yaragly güy?leri Balkan türk we bolgar go?unlaryna gar?y s?we?lere gatna?dy. Birinji jahan ur?y d?wründe Gresiyanyň yaragly güy?leri soyuzda? yurtlaryň tarapyny tutdy. 1919-1922-nji yyllardaky grek-türk s?we?i yeňildi, territoriya yitdi we grek we türk ilatynyň aly?-?al?ygy boldy.
Ikinji jahan ur?y d?wründe diktator Ioannis Metaxasyň yolba??ylygyndaky Gresiya 1940-njy yylyň 28-nji oktyabrynda Italiyanyň tabynlyk ultimatumyny ret etdi we Italiya go?unyna gar?y durup, Albaniya serhedine ?ykmagy ba?ardy. Gresiyanyň yaragly güy?leri diňe 1941-nji yylyň may ayynda nemes we bolgar yaragly güy?leriniň gaty?magy bilen yeňildi.
Gresiyanyň yaragly güy?leri 1950-nji yyllarda Koreya s?we?ine-de gatna?ypdy. 1967-nji yylyň aprelinde gozgalaňyň netijesinde Jorj Papadopulosyň yolba??ylygyndaky harby re regimeim Gresiyada h?kimiyeti ele ge?irdi. Kipr meselesi we 1974-nji yylda Kipr respublikasynyň türk go?unlary tarapyndan basylyp alynmagy harby diktaturanyň ??kmegine we premyer-ministr Konstantinos Karamanlisiň tagallasy bilen demokratiyanyň gaytadan dikeldilmegine seb?p boldy.
Gresiya jemi i?erki ?nümiň iň yokary g?terimini (jemi i?erki ?nümiň 4,3%) NATO yurtlarynyň arasynda milli gorany?a sarp edy?r.
Ykdysadyyet
[düzet | ?e?m?ni düzet]Bütindüny? bankynyň statistikasyna g?r? 2011-nji yyla ?enli Gresiyanyň ykdysadyyeti 299 milliard dollar jemi i?erki ?nümi bilen düny?de 34-nji, 304 milliard dollarlyk satyn aly? güyji deňligi bilen 42-nji yerde duryar. ?eyle hem Gresiya 27 agzaly Yewropa Bilele?iginde 15-nji uly ykdysadyyetdir. Adam ba?yna dü?y?n girdeji nukdaynazaryndan Gresiya 27,875 dollar jemi i?erki ?nümi bilen düny?de 29-njy, 27,624 dollar satyn aly? güyji deňligi bilen 33-nji yerde duryar.
?sen we yokary durmu? derejesine eye bolan Gresiyanyň ykdysadyyetiniň esasy b?legi hyzmat pudagyna (85%) we senagata (12%) dü?y?r, oba hojalygy bolsa milli ykdysady ?nümiň bary-yogy 3% -ini tutyar. Gresiyanyň m?hüm pudaklary syyahat?ylygy ?z i?ine alyar (2009-njy yylda bu yurda 14,9 million syyahat?y geldi, theewropa Bilele?iginde 7-nji, Birle?en Milletler Guramasynyň Bütindüny? Syyahat?ylyk Guramasyna g?r? düny?de 16-njy orunda) we s?wda yük da?amak (düny? yük gatnawy bilen deňe?dirilende Gresiyanyň s?wda flotlary hem bar) düny?d?ki iň ulusy, 16,2%). Alsourt m?hüm oba hojalyk ?nümlerini (balyk?ylygy hem go?mak bilen) ?ndüry?r. Gresiya diňe bir Balkan yurtlarynda iň uly ykdysadyyete eye bolman, eysem m?hüm sebitleyin maya goyujy hasaplanyar.
Gresiyanyň ykdysadyyeti ?sen we girdejili diyip hasaplanyar. Gresiya Ykdysady Hyzmatda?lyk we ?sü? Guramasynyň we Gara deňziň Ykdysady Hyzmatda?lyk Guramasynyň esaslandyryjy agzasy. 1979-njy yylda Gresiyanyň Yewropa jemgyyetleri we yeke-t?k bazar bilen birle?megi 1982-nji yylda ba?landy we tamamlandy. 2001-nji yylyň yanwar ayynda Gresiya drahmany ulanyp ba?lady we ony 1 yewro hümmeti bilen yewro ?aly?dy. Gresiya ?eyle hem Halkara Walyuta Gaznasynyň we Bütindüny? S?wda Guramasynyň agzasy.
Europeanewropa Bilele?igine girmek
[düzet | ?e?m?ni düzet]2000-nji yylyň 19-njy iyunynda Gresiya Yewropa Bilele?iginiň Halkara Pul Gaznasyna Yewropa Bilele?iginiň Halkara Pul Gaznasyna kabul edildi. 2004-nji yylda t?ze demokratik h?kümet tarapyndan ge?irilen auditiň netijesinde ostewrostat byudjet defisit statistikasynyň azalandygyny g?rkezdi.
G?zden ge?irilen byudjet defisitind?ki tapawudyň k?püsi, t?ze h?kümetiň hasap?ylyk usullarynyň wagtlayyn üytgemegi bilen baglany?yklydy, yagny sargyt edilen, y?ne alynmadyk yaraglar hasaba alnan ?ykdajylara go?uldy. ?eyle-de bolsa, “yewrostatyň Yewropa Hasaplar Ulgamy” usulyyetiniň retrospektiv ulanyly?y, 1999-njy yyldaky byudjet defisitini jemi i?erki ?nümiň 3,38 g?teriminde, 3% ??kden ge?di. Bu, Gresiyanyň 5 kriteriyanyň hemmesine layyk gelmey?ndigini we byudjet defisitiniň "n?dogry" g?rkezijileri seb?pli yurduň yewro zonasyna girendigini ?ňe sürdi (Italiya yaly beyleki Yewropa yurtlary ü?in hem ?uňa meňze? talaplar ?ňe sürüldi).
Birle?en Milletler Guramasynyň ?sü? Guramasynyň 2005-nji yyldaky hasabatynda 1997-1999-njy yyllarda t?ze buhgalter hasabatynyň maliye g?rkezijilerine edy?n t?siriniň jemi i?erki ?nümiň (JI?) 0,7 g?teriminden 1 g?terime ?enli aralygyndadygy aydyň g?rkezily?r. Bu retrospektiv usulyyet üytgemesi, 1999-njy yylda, Gresiyanyň Yewropa Bilele?igine giren yylynda byudjet defisitiniň 3% -den ge?megine seb?p boldy. Bularyň hemmesi Gresiyanyň Maliye ministrini 1999-njy yyldaky byudjet defisitiniň Gresiyanyň Yewropa Bilele?igine girmeginden soň Yewropa Hasaplar Ulgamy tarapyndan kesgitlenen 3% ??kden pesdigini we Gresiyanyň kesgitlenen kriteriyalara layyk gely?ndigini dü?ündirm?ge mejbur etdi.
Harby ?ykdajylaryň hasaba alynmagy, soňra yewroostatyň maslahaty bilen g?zden ge?irildi we teoretiki taydan 1999-njy yylda ozewro zonasy ü?in Gresiyanyň byudjet defisitini azaltdy (resmi yewrostat hasaplamasy entek alynmady).
Metbugatda yygy-yygydan goyberily?n yalňy?lyklaryň biri, Gresiyanyň yewro zonasyna go?uly?magy baradaky habary byudjet defisitini emeli usulda azaltmak ü?in Amerikanyň we ozewro zonasynyň beyleki banklary bilen beyleki gurallary ulanmak baradaky ?eki?m?ni bula?dyrmakdyr. “Goldman Sachs” -iň üsti bilen ge?irilen walyuta ?al?ygy, Gresiya 2001-nji yyldan soň byudjetine t?sir eden we Gresiyanyň yewro zonasyna go?ulmagy bilen baglany?ykly bolmadyk 1 milliard dollar karzyny gizlem?ge mümkin?ilik berdi.
Kazyyet hasap?ylary tarapyndan ge?irilen g?zlegler, Gresiyanyň yewrostata iberen maglumatlarynyň manipulyasiya g?rkezy?ndigini g?rkezdi.
Deňiz senagaty
[düzet | ?e?m?ni düzet]G?mi pudagy gadymy d?würlerden b?ri Gresiyanyň ykdysadyyetinde m?hüm rol oynapdyr. Jemi i?erki ?nümiň 4,5% -ini, 160,000 adam i?ley?r (i??i güyjüniň 4%) we yurduň s?wda defisitiniň 1/3 b?legini tutyar.
Gresiyanyň deňiz flotunyň g?wrümi 1960-njy yyllarda iki esse artdy, esasanam g?mi magnitleri Aristotel Onassis we Stawros Niarhos. Gresiyanyň h?zirki zaman g?mi gatnaw pudagy Ikinji jahan ur?undan soň, 1940-njy yyllarda AB?-nyň h?kümetiniň g?mi satuw kanuny arkaly has k?p g?mi satyn alanda d?redildi.
Medeniyet
[düzet | ?e?m?ni düzet]Gresiyanyň medeniyeti Minoy siwilizasiyasyndan ba?lap, Klassik Gresiyanyň we Rimiň agdyklyk edy?n Gresiyasynyň üsti bilen birn??e müň yyldan gowrak ?sdi. Osmanly boyuntyrygy grek medeniyetine-de t?sir edipdir. Emma grek ynkylaby d?wründe-de ajayyp saz, edebiyat we surat eserleri d?redildi. Prawoslaw hristian?ylyk Gresiyanyň h?zirki medeniyetine uly t?sir edipdir. Robert Kagan yaly k?bir alymlar h?zirki grek medeniyetiniň Wizantiya we Osman imperiyalary bilen Gadymy Hellas medeniyeti bilen has yakyn baglany?yklydygy barada netij? geldiler.
Binag?rlik
[düzet | ?e?m?ni düzet]
Gadymy Gresiyada demokratik d?würde ??her d?wletleri ilkinji gezek gurlup ba?landy. ??her gurlu?y ?sy?r. ??herler has yzygiderli gurulyar, g?ni k??eler ulgamy we esasy meydan?a, s?wda we jemgyyet?ilik durmu?ynyň merkezi bolan agora. Sütünler bilen goldanyan merkezi bo? yer bolan peristal diyily?n t?ze jay d?redildi.
Gadymy grek ??heriniň kult we binag?rlik gurlu?ynyň merkezi ??heriň howandary hudayy Afinyga bagy?lanan ybadathanasy bolan akropol bolupdyr. Ybadathana gurlu?yk usullarynyň ?smegi bilen peripter nusgawy ybadathanalaryň bezeg stili hasaplanyar. Iň aydyň mysal Afiny akropolynyň esasy ybadathanasy bolan Parthenondyr. Sütünler gadymy Gresiyanyň binalarynda estetika we ?ydamlylyk seb?pli giňden ulanylypdyr we netijede yokary ?eper binag?rlik jikme-jiklikleriniň ulanylmagy we gurlu?yň we gurlu?yk materiallarynyň k?mille?dirilmegi binag?rlik i?lerinde tertip ulgamynyň ulanylmagyna seb?p bolupdyr. birle?dirildi. Gadymy grek ??heriniň jemgyyet?ilik durmu?ynyň yiti ?sü?i t?ze binalaryň: teatr, stadion, palaestra we ?.m. yüze ?ykmagyna seb?p boldy. Aespius bilen Gadymy Afinyda Dioniz teatry, soň bolsa Attikanyň Gerod Odeony we t?sin mermer stadiony Panathinaikos peyda boldy.
Orta asyrlarda esasan Gresiyada we Gresiyanyň ??herlerinde ?sen ybadathana binasy yatdan ?ykaryldy. Housinga?ayy? jaylarynyň ?hli g?rnü?leri, esasan, yeriň amatlylygyna baglylykda guruldy. Arhitektura 1830-njy yyllarda, Afiny d?wletiň paytagty bolanda doly ?süp ba?lady. Arhitektorlar Stamatios Kleantis we Lysandros Kawtanzolgu ??heriň binalarynyň d?redilmegine uly go?ant go?dular. ?ol bir wagtyň ?zünde da?arky arhitektorlar Tophil fon Hansen we Ernst Ziller jemgyyet?ilik jaylaryny gurmak arkaly Gresiyanyň Galkyny? binag?rlik stiliniň ?smegine go?ant go?dular. XIX asyrda ybadathana gurlu?ygynda Wizantiya stiline tarap tendensiya bardy.
1920-nji yyllardan Afiny, Piraus we Saloniki port ??herleri ?alt ?süp ba?lady we ?u gün Kostas Kitsikis tarapyndan teklip edilen grekleriň k?p gatly eywanly ?y gurlu?ygyny emele getirdi. Soňra grek arhitekturasyna funksionalizm we neoklassizm t?sir edipdir. 1950-1960 Afinynyň t?wereginde bag t?werekleri guruldy, bu yerde bay grekler Gresiyanyň milli binag?rlik stilinde (binag?r Dmitris Pikonis) gurlan k??klerde ya?ayardy. Aparamaz ya?ayy? jaylary yygy-yygydan guruldy (binag?r Aris Konstantinidis), munuň yerine Haralambos Sphaelos we Prokopios Wassiliadis tarapyndan d?redilen t?ze myhmanhanalary we muzeyleri gurmak islegi bardy. Senagat we ofis arhitekturasy Takis Zenatos tarapyndan ?sdürilipdir.
Teatr
[düzet | ?e?m?ni düzet]Gresiyanyň teatry we dramasy, Dionys hudayynyň hormatyna oba dabaralarynda yüze ?ykdy. Bu dabaralarda geple?ikleriň we teatr hereketleriniň elementlerini ?z i?ine alyan gimnler we fallus aydymlary h?dürlendi. Gowergiň mundan beyl?kki ?sü?i, ilkinji aktyor h?kmünde tanalyan ?ahyr Tespis (miladydan ?ňki 6-njy asyryň ikinji yarymy) bilen baglany?ykly.
Gadymy Gresiyada teatr irki d?würlerden b?ri jemgyyet?ilik durmu?ynda m?hüm rol oynapdyr. Teatryň roly esasanam ??her demokratiyasynyň ?sü?inde (miladydan ?ňki V asyr) yokarlandy. ?ňdebaryjy dramaturg Ay?ilus, Sopokl, Yewripid, Aristofan eserleri grek halkynyň jemgyyet?ilik, syyasy we ruhy durmu?ynyň taraplaryny g?rkezy?r.
Gadymy Gresiyada teatrda ayallaryň rollaryny erkekler yerine yetiry?rdi. ?ol bir aktyor birn??e rol oynardy, oňa diňe spektakly gowy okamak bilen ??klenm?n, aydym aytmak we tans etmek hem gara?ylyar. Gresiyanyň aktyorlary roldan rola we hatda ?ol bir rolda üytg?n maskalar geyy?rdiler. Betbagt?ylykly aktyorlar has uzyn g?rünmek ü?in yokary platforma ayakgap geydiler.
Gresiyanyň iň k?ne teatr binasy Afinydaky Dioniz teatrynyň binasydyr (be ? 6 6-4-nji asyr).
Gadymy Gresiyanyň teatr medeniyeti düny? teatr sungatynyň ?smegine uly t?sir edipdir. Bu teatr mirasy Rim imperiyasynyň (esasanam irki d?würde), Galkyny? we aň-bilim d?wrüniň ?ahsyyetleri tarapyndan giňden ulanylypdyr. M?hüm jemgyyet?ilik-syyasy, pelsepe we ahlak meseleleriniň sahnala?dyrylmagy, dramatiki eserleriň watan?ylyk pikirlerinden, adamlara bolan gyzyklanmasyndan, gahryman?ylykly gahrymanlaryň ?uňlugyndan, rayatlaryň aňyny oyandyryan gadymy grek teatrynyň durmu?y yokarlandyryan ayratynlyklarydyr. toma?a?ylar.
A?hana
[düzet | ?e?m?ni düzet]Merkezi Aziya, Yakyn Gündogar we Balkan a?pezlik d?pleriniň birle?en Osman a?hanasy grek gastronomiyasynda uly yz galdyrdy. H?zirki wagtda grek a?hanasynyň düyp manysy hasaplanyan k?p sanly tagamyň k?kleri Osmanly a?hanasynda. Mysal ü?in, baklajan ya-da karto?ka, yer eti we be?amel sousynyň gatlaklaryndan ybarat me?hur grek tagamy bolan moussaka, Osman imperiyasynyň moussakasyndan gelip ?ykandyr ?ydüly?r. Edil ?onuň yaly-da, dolmades (üzüm yapraklary doldurylyar) we baklawa (dogralan hoz bilen doldurylan we ?erap ya-da bal bilen süyjedilen phyllo gatlaklaryndan yasalan bay, süyji konditer) Osmanly d?wründe Gresiya h?dürlenen a?pezlik lezzetidir.
Grek a?hanasy adaty Ortayer deňzi ya-da Balkan a?hanasydyr. ?eyle-de bolsa, grek a?hanasy k?p babatda goň?ulary Bolgariyadan, Albaniyadan we Italiyadan yokarydyr. Ilki bilen ysly zatlar bilen tagamly. Grekler nahar bi?irmekde Yewropanyň beyleki yurtlaryna garanyňda has yakymly ysly zatlary ulanyarlar. ?eyle-de bolsa, grek a?hanasy ysly hasaplanmayar.
Grek a?hanasynyň yene bir ayratynlygy zeytun yagynyň k?p ulanylmagydyr. Her nahara diyen yaly go?ulyar we diňe ysly tagam h?kmünde d?l, eysem iymitiň yylylygy bejermekde hem ulanylyar. Yene bir zerur zat limondyr.
Peynir yewreyler ü?in buysan?dyr. Gresiyada 50 t?weregi peynir ?ndürily?r (her sebitiň ?z resepti bar). Yewreyler düny?de peyniri iň k?p sarp edijiler bolup, yylda bir adama 25 kg-dan k?p sarp edy?rler. Peyniriň iň me?hur g?rnü?i, me?hur grek salatyny yasamak ü?in ulanylyan feta peynirdir. Gresiyada bu salat "horiatiki" (dayhan) diyily?r.
Gresiyada et hem me?hur. Doňuz eti, goyun we ge?iniň eti has gowy g?rüly?r. Iň me?hur naharlarda pastision, et we adaty g?k ?nümler bilen yasalan moussaka bar. Balyk, gabyk balygy we beyleki deňiz ?nümleri hem adatydyr.
Osman imperiyasy grek a?hanasyna uly t?sir edy?r we grek a?hanasyndaky adaty tagamlaryň k?püsi Osman imperiyasyndan karz alyar.
Filosofiya
[düzet | ?e?m?ni düzet]Günbatar pelsepesi Gadymy Gresiyada düny? indi. 6-njy asyrda Ilkinji gadymy grek filosoflaryny "Dosokratikler" diyip atlandyrmak adatydyr. Eserleriniň k?püsi hatda b?leklere-de yetip bilmedi. “Sewenedi akyldar” Dosokratikleriň arasynda ayratyn orny eyeley?r. ?olardan biri, Miletus Thales, Aristotel d?wründen b?ri Miletus mekdebi diylip atlandyrylyan mekdebe degi?li ilkinji grek filosofy hasaplanyar. Indiki pelsepe mekdebi, barlyk pelsepesi bilen i? saly?yan Elaityan boldy.
Grek filosofiyasynyň nusgawy d?wri adat?a Sokrat, Platon we Aristotel bilen baglany?yklydyr. Bu d?würde Gadymy Afiny grek filosofiyasynyň merkezine ?wrüldi. Sokrat adam ?ahsyyeti hakda pikirlenen ilkinji adamdy, Platon akademiyany we nusgawy-etiki pelsep?ni esaslandyrdy. Aristotel hakyky düny? hakda ylym h?kmünde pelsep?ni ?sdürdi. Soňra Gresiyada yüze ?ykan pelsepe mekdepleriniň arasynda stoizm, epikurizm, ?übhe we neoplatonizm tapawutlanyar.
Gresiyanyň Galkyny? (XV-XVIII asyr) pelsepesiniň g?rnükli wekilleriniň arasynda ruhany Teofilos Korydaleus, Nikolay Mawrokordats, Wikentios Damidos we Mefodios Antrakit bar. Gadymy grek mirasyna gaydyp gelmek T?ze Grek aň-dü?ünjesine mahsusdy. Bu d?wrüň tanymal ?ahsyyetleri gewgeniy Bulgaris, Iosippos Misiodakas, Lesbosly Benyamin we ynkylap?y Rigas Fereos bar. Osman imperiyasyndan gara?syzlygyň ilkinji yyllarynda dini pelsepe (Filipos Ioannou, Petros Brailas-Ermenis) we Gegelianizm yayrady.
Edebiyat
[düzet | ?e?m?ni düzet]
Grek edebiyaty ü? d?wre b?lüny?r: Gadymy grek, wizantiya we h?zirki grek edebiyaty. Gadymy Gresiyada edebiyat nusgawy ylymdan, bilimden we sungatdan ?ň ?süpdir. Takmynan m. Ol. 8-nji asyrda Gomer "Iliad" we "Odissey", grek eposy bilen baglany?ykly we Troyan s?we?ini suratlandyryan go?gular yazypdyr. Gesiod Gomeriň d?plerini "Teogoniya" go?gusy bilen dowam etdirdi. Safonyň we Anakronyň go?gularyndan sitatalar bize geldi we bu go?gularyň atlary h?zirki wagtda Safira ?yi we Anakreontik ady bilen tanalyar. Gadymy grek teatry gara?syz reanr h?kmünde ?süpdir, olaryň esasy wekilleri Ay?il, Sopokl, ipewripid we Aristofan bolupdyr.
Buzan edebiyaty d?wri IV-XV. Asyrlary ?z i?ine alyar we Orta grek dilinde yazylypdyr. Bu d?wrüň edebiyaty ?u güne ?enli saklanyp galyp, esasan buthana tarapyndan d?redilip, Wizantiyanyň ykdysady we syyasy durmu?ynda m?hüm rol oynapdyr. ?eyle-de bolsa, bu d?wrüň edebiyatynda ellinistik proza ??d?pleri miras galypdyr. XI-XII. Asyrlaryň me?hur "Aleksandriya" hekayasy dürli ne?iryatlarda hristianla?dyrylan Beyik Aleksandr hakda ertekilerden doly. ?ol d?wrüň ?ahyrlarynyň arasynda Roman Kahtsraergi? tapawutlanyar, yazan müňden gowrak aydymyň takmynan 80-si bize yetdi. Jorji Amartolyň yyl yazgylary uly taryhy-geologiki ?hmiyete eye.
H?zirki zaman grek edebiyatynyň d?rey?i Witsendzos Koranas tarapyndan milli dilde yazylan Kretan galkyny? go?gusy "Erotokritos" bilen boldy. Go?gy on müň setirden ybarat bolup, gahryman Erotokritosyň edermenligi, sabyrlylygy we s?ygüsi hakda gürrüň bery?r. Grek ynkylaby h?zirki grek edebiyatynyň ?smegine uly go?ant go?dy. Ideologiki lideri kaphaerwusa Adamantios Korias bolan Afiny purist mekdebi we "Azatlyk Gimni" (Gresiyanyň gimni boldy) awtory Dionisios Salamosyň yolba??ylygyndaky Ion mekdebi yüze ?ykdy. Dimotigi janly milli dil h?kmünde wagyz etdiler.
Saz
[düzet | ?e?m?ni düzet]Milli aydym-saz, Bolgariya, Serbiya, ?ňki Yugoslaw Makedoniya yaly beyleki Balkan yurtlarynyň aydym-sazyna yakyn. Aydymlarynyň meňze? ritmleri we meňze? reňkleri bar.
Gresiyanyň milli aydymy Rebetiko. 20-nji asyryň ba?ynda, Ki?i Aziya betbagt?ylygyndan soň Gresiya k?p bosgun gelende we Ki?i Aziyanyň günbataryndaky Ion sazy grek sazy bilen birle?ende d?redildi. Rebetika stili Gresiyanyň h?kümeti tarapyndan kabul edilmedi, ?onuň ü?in bu aydym diňe 1950-nji yylda Manos Khandzakis we Mikis Teodarakis yaly kompozitorlaryň howandarlygynda halka elyeterli boldy. Bu kompozitorlar gadymy Bhuzan aydymlarynyň elementlerini ?z i?ine alyan saz hereketi h?kmünde rebetikany ?sdürdiler.
H?zirki zaman me?hur aydym-sazlaryna Günbatar t?sir edy?r. ?eyle-de bolsa, bu aydymlarda k?plen? grek sazynyň elementlerini we bouzouki yaly milli gurallaryň ulanyly?yny g?rüp bilersiňiz.
2005-nji yylda Elena Paparizou Gresiya ü?in Yewrowideniye aydym b?sle?iginde ilkinji gezek "Number One" aydymy bilen yeňiji boldy.
H?zirki Gresiya sungaty "T?ze d?wür" stiline yakyn bolan kompozitorlara az d?l. Bularyň arasynda düny? belli Wangelis we Ianni we has az tanalyan Kris Sferis we Stamatis Spanoudakis bar.
Rok ya?laryň arasynda gaty me?hurdyr. “Rotting Christ” 1987-nji yylda Afinyda d?redilen grek metal-rok topary bolup, yurduň da?ynda-da me?hur. Beyleki g?rnükli rok toparlary “Septic Flesh” we “Homo iratus”. Aristotel Onassiniň uzak wagtlap dosty bolan opera aydym?ysy Mariya Kallas aydym-saz düny?siniň hadysalarynyň biri hasaplanyar. Marios Frangoulis h?zirki zaman grek opera aydym?ysy. Antigoni Goni düny? belli h?zirki zaman gitara?y.
“Sirtaki” atly ya? tans Gresiyanyň ny?anlaryndan biri hasaplanyar.
Sport
[düzet | ?e?m?ni düzet]Gresiya sport watany hasaplanyar, seb?bi Olimpiya oyunlary Gresiyada doguldy. a. 776-njy yylda Olimpiya ??herinde. Gresiyada h?zirki zaman Olimpiya oyunlary birn??e gezek ge?irildi: 1870, 1875, 1896 we 2004-nji yyllarda.
Futbol sporty gaty ?sdi. Gresiyanyň milli futbol topary 2012-nji yyldaky FIFA reytinginde 14-nji yerde duryar. Toparyň taryhynda yeke-t?k m?hüm üstünlik Yewro-2004-de (soňky oyunda Portugaliya toparyny yeňip) birinji orny hasaplamak bolar. Mainurduň esasy ?empionaty 16 klubdan ybarat Gresiyanyň yokary ligasy bolup, iň üstünlikli “Olimpiakos”, “Panathinaikos” we “NPP Afiny”.
Basketbol sporty yokary derejede. Gresiyanyň milli basketbol topary 2012-nji yyla ?enli FIBA ??düny? reytinginde 4-nji yerde duryar. Topar 1987-nji we 2005-nji yyllarda iki gezek Yewropa ?empionatynda (EuroBasket) yeňiji boldy we soňky d?rt FIBA ??düny? ?empionatynda ü? gezek ??ryek finala ?ykdy we 2006-njy yylda düny?de ikinji yeri eyeledi. Gresiyada iň yokary basketbol ligasyna A1 Etniki diyily?r we 14 klubdan ybarat bolup, olaryň arasynda iň üstünlikli "Olimpiakos", "Panathinaikos", "AEK Afiny" we "Aris Saloniki".
Suw polosy, woleybol, kriket we gandbol hem me?hur sport g?rnü?leri.
Yewropanyň yurtlary |
||
|---|---|---|
| Yurtlar | Albaniya · Andorra · Awstriya · Azerbayjan1 · Belgiya · Belorussiya · Beyik Britaniya · Bolgariya · Bosniya we Gersegowina · ?ehiya · ?ernogoriya · Daniya · Ermenistan1 · Estoniya · Finlyandiya · Fransiya · Gazagystan1 · Germaniya · Gresiya · Gruziya1 · Horwatiya · Irlandiya · Islandiya · Ispaniya · Italiya · Kipr1 · Latwiya · Lihten?teyn · Litwa · Lyuksemburg · Makedoniya · Malta · Moldawiya · Monako · Niderlandiya · Norwegiya · Pol?a · Portugaliya · Rumyniya · Russiya1 · San-Marino · Serbiya · Slowakiya · Sloweniya · ?wesiya · ?weysariya · Türkiye1 · Ukraina · Watikan · Wengriya |  |
| Gara?ly territoriyalar | Akrotiri we Dekeliya · Aland adalary · Farer adalary · Gernsi · Gibraltar · Jersi · Men adasy · ?pisbergen · Yan-Mayen | |
| 1 Aziyada hem yerle?y?r; | ||